Makale No. 9, 1991
“Rabbi Zira ‘Ve onun giysilerinin kokusunu aldı ve onu kutsadı’ ayeti hakkında konuştu. Ve şöyle dedi: ‘Oğlumun kokusu, Efendimizin kutsadığı bir tarlanın kokusu gibidir’ (Yaratılış 27:27). ‘Giysilerinin kokusu’, ona Begadav [giysileri] demeyin, Bogdav [hainleri] deyin, çünkü aralarındaki hainlerin bile bir kokusu vardır'” (Sanhedrin, 37a).
Rabbi Zira’nın sözlerini anlamalıyız. “Giysiler” ve “hainler” arasındaki bağlantı nedir? “Giysiler” bir kişinin giydiği kıyafetlerdir, yani giysiler ve kişi arasında bir bağlantı vardır. Kişinin giysilerinin olması iyi bir şeydir. Ancak “hainler” bunun tam tersidir, çünkü bir kişi diğerine ihanet ettiğinde, bu o kişi için kötü bir şeydir. Başka bir deyişle, kişi içinde bulunduğu durumda kendini o kadar kötü hisseder ki, bu durumdan kurtulmak ister ve kendisini içinde bulunduğu kötü duruma sokan kişiye ihanet etmekten başka çaresi yoktur. O halde nasıl olur da Rabbi Zira ayet hakkında “giysilerin” “hainler” anlamına geldiğini açıklar?
Bilindiği gibi çalışmanın düzeni, kişinin kendini ıslah etmesi ve Keduşa’ya [kutsallığa] girmesidir, zira insan kötü eğilimle doğar ve doğar doğmaz bu eğilim ona gelir. Zohar bu konuda şöyle der (VaYeşev, Madde 1), “Ve kişi dünyaya geldiğinde, ‘Günah kapıda çömelir’ diye yazıldığı üzere, kötü eğilim onunla birlikte olmak için hemen kendini gösterir, çünkü o zaman kötü eğilim ona katılır.” Orada (Madde 7), “‘Yaşlı ve aptal bir kral’ kötü eğilimdir. Doğduğu günden beri Tuma’sından [kirliliğinden] hiç ayrılmamıştır. Ve o bir aptaldır çünkü tüm yolları kötü yola doğrudur ve yürür ve insanları kışkırtır ve ayartır.”
Bilinir ki, çalışma düzeni genel halkın çalışması, yani genel halkın yapabileceği şeyler ve bireyin çalışması, yani genel halkın yapamayacağı şeyler olarak ikiye ayrılır. Bu, Lişma [Onun rızası için] ve Lo Lişma [Onun rızası için değil] sözcükleriyle ifade edilir. Başka bir deyişle, ihsan etme çalışması özellikle bireylerle ilgilidir. Ancak ödül almak için yapılan çalışma, genel halkın da yapabileceği bir çalışmadır. Maimonides bu konuda şöyle der: “Bu nedenle, küçüklere, kadınlara ve eğitimsiz insanlara öğretirken, onlara sadece korkudan ve ödül almak için çalışmaları öğretilir. Çokça bilgi edinene ve çokça bilgelik kazanana kadar, bu sır onlara azar azar öğretilir” (Hilchot Teshuva, Bölüm 4).
Bu nedenle, bir kişi bireylerin yolunda yürümek, her şeyi ihsan etmek için yapmak isterken, kendi çıkarıyla ilgilenen ve alma arzusu olarak adlandırılan kötü eğilim, yalnızca ödül almak için çalışabilir. Kişi, Yaradan’ın rızası için çalışmak istediğinde, kötü eğilim bu çalışmaya karşı çıkar, zira bu onun doğuştan sahip olduğu doğayla çelişir. Dolayısıyla, insanın çalışması burada zorlu bir çatışmayla başlar, çünkü beden ona neden Tora ve Mitzvot’u [emirleri/iyi işleri] yerine getirdiğini sorduğunda, bedeni “Bundan ne elde edeceksin?” diye sorar. Kişi ona bilgelerimizin şöyle dediğini söyler: “Yaradan, ‘Kötü eğilimi Ben yarattım; Tora’yı da bir şifa olarak yarattım’ dedi.”
“Bu nedenle, seni iptal etme gücüne sahip olmadığım için, Tora ile meşgul olarak seni iptal etme gücüne sahip olacağım ve “Sen yaşlı ve aptal bir kralsın” yazıldığı üzere, seni üzerimdeki krallığından çıkaracağım. Bu yüzden, benim üzerimdeki hükümranlığından seni uzaklaştırmak ve tüm kralların Kral’ı olan Yaradan’ın hükümranlığını üstlenmek istiyorum.”
“Kendisi için alma arzusu” olarak adlandırılan kötü eğilim ne yapmalıdır? Tüm gücüyle müdahale etmekten başka çaresi yoktur. Bununla birlikte, normalde kişi bir şeyi kolayca elde edebiliyorsa, onu elde etmek için çaba sarf etmez. Bu nedenle, kişi çalışmaya başladığında ve onun egemenliğinden çıkmak için çok az çaba sarf ettiğinde, bedenin tüm gücüyle kişiye direnmesine gerek kalmaz. Aksine, insanın içindeki kötülük, insanın çalışmasına bağlı olarak her seferinde daha büyük bir güçle yavaş yavaş ortaya çıkar.
Başka bir deyişle, çalışmanın düzeni dengelenir, böylece kişi, iyiyi seçme ve kötüyü reddetme seçimine sahip olur. Bilgelerimizin dediği gibi, “Kişi kendini her zaman yarı suçlu, yarı masum olarak görmelidir. Eğer bir Mitzva [Mitzvot’un tekili] yerine getirirse, ne mutlu ona, çünkü kendisini erdemin tarafına mahkûm etmiştir” (Kiduşin s 40b). Kişinin kendisini “yarı suçlu, yarı masum” olarak görmesinin nedeni, böylece bir seçeneğe sahip olmasıdır. Öte yandan, eğer bir şey diğerinden daha fazla ise, artık karar veremez.
Bu nedenle, kişi bir Mitzva’yı yerine getirirse, zaten erdemin tarafına geçmiştir, o halde erdemin tarafı zaten galip geldiğine göre, nasıl bir kez daha seçim yapabilir? Bunun cevabı şudur: Kişinin içindeki kötülük, onun üstesinden geldiğini görürse, daha büyük bir güç kullanır, yani sadece Yaradan rızası için çalışmanın neden değerli olmadığına dair argümanlar getirir. Kişi ihsan etmek için bir şey yapmak istediğinde ona tozun tadını tattırır ve kendi menfaati için çalışmanın tadını daha da artırır.
Başka bir deyişle, her seferinde kişiye daha büyük bir haz verir. Diğer bir deyişle, kişi, daha fazla çaba gösterdiğinde erdemin tarafına geçtiği için, kendine fayda sağlamada bu kadar çok haz olduğunu hiç düşünmemiştir. Dolayısıyla, seçim yapabilmek için kişiye daha fazla kötülük vermelidir. Bu, ona daha fazla kötü eylem verdiği anlamına gelmez. Aksine, ona kendi yararına daha fazla haz verdiği anlamına gelir, öyle ki kişinin kendi çıkarını bir kenara bırakıp ihsan etmek için çalışması zorlaşır.
Bu, kişinin büyük düşüşler yaşaması olarak kabul edilir. Yani, kötülük ona daha büyük bir güçle göründüğünde ve onun üstesinden gelmek zorlaştığında, kişi bazen “başlangıcı düşünme” koşuluna gelir, yani boşuna emek verdiğini ve uğraştığını görür, zira aslında kötülüğün hükmünden çıkmak mümkün değildir. Dolayısıyla, boşuna çabaladığım için utanç duyuyorum. Dolayısıyla, kişi düşüş sırasında Yaradan’ın çalışmasına ihanet eder. Sonrasında, Yaradan ona yukarıdan bir uyanış gönderdiğinde, bir kez daha maneviyata yükselir ve artık Keduşa seviyesinde olacağını düşünür.
Ancak daha sonra kötülük bir kez daha ve daha büyük bir güçle içinde belirir ve tıpkı daha önce olduğu gibi başka bir düşüş yaşar. Her seferinde aynı şeyi düşünür, yani her seferinde çalışmasında ihanete düşer. “Kim dostundan daha büyükse, onun eğilimi de ondan daha büyüktür”, zira aksi takdirde seçim olmazdı. Sonuç olarak, daha büyük olanın çalışmada daha fazla ihanet ettiği, üstesinden gelme gücüne sahip olmayan biri söz konusu olduğunda, kötülüğün tüm gücünü göstermesine gerek olmadığı ortaya çıkar.
Dolayısıyla soru şudur: Kişi bir günah işlemişse, vay haline, çünkü zaten karar verdiği için kendisini suçun tarafına mahkûm etmiştir, öyleyse daha sonra nasıl bir seçim yapabilir? Cevap bilgelerimizin şöyle dediği gibidir: “Günah işledi ve tekrarladı mı? Sanki ona izin verilmiş gibi olur.” Başka bir deyişle, kişi günahın içinde var olan kötülüğün gücünü hissetmez ve doğal olarak aşırı bir üstesinden gelmeye ihtiyaç duymaz. Aksine, küçük bir üstesinden gelme ile iyiliği seçebilir ve içindeki azıcık kötülükten nefret edebilir.
Öte yandan, büyük olan kişinin pek çok yükseliş ve düşüşü vardır. Yani, cennetin krallığı olan İsrail topraklarına iftira atan casusların şikâyetinde olduğu gibi, çoğu zaman ihsan etme çalışmasına ihanet eder. Başka bir deyişle, krallığı üstlenmesi, Eretz [toprak] olarak adlandırılan kendi iyiliği için değil, Şamayim [cennet] nedeniyle olacaktır. Başka bir deyişle, kişi Yaradan’a hoşnutluk getirmek için Tora ve Mitzvot’un yükünü üstlenmek ister, bu yüzden Zohar’da (Shlach, Madde 63) yazıldığı gibi casuslar bunu kötülediler: “‘Ve ülkeyi gezmekten geri döndüler. ‘Döndüler’ demek, ‘Bundan ne elde ettik?’ diyerek kötülük tarafına döndüler, hakikat yolundan döndüler demektir. Bugüne kadar dünyada iyi bir şey görmedik. Tora’da çalıştık ama ev bomboş. Bu dünyayı kim ödüllendirecek? Kim gelecek ve onun içinde olacak? Bu kadar uğraşmasaydık daha iyi olurdu. Biz o dünyanın bir parçasını bilmek için öğrendik. O üst dünya, Tora’da öğrendiğimiz gibi iyidir, ama onunla kim ödüllendirilebilir?”
Casusların argümanını anlamalıyız. Ne de olsa onlar hissettiklerini söylediler. Kişi düşüşteyken yalan söylemez; ne hissediyorsa onu söyler. Bu nedenle, yükseliş sırasında, bir meşalenin önündeki mum gibi O’nun huzurunda iptal olmak ister, zira bundan mutluluk duyacağını hisseder. Diğer taraftan, düşüş sırasında, alma arzusunun savunduğu her şeyin doğru olduğunu görür. O halde ayet neden “Ve onlar toprağa iftira ettiler” diyor?
Baal HaSulam’ın söylediğine göre cevap şudur: Yaradan İsrail halkına “süt ve bal akan” bir ülke olan İsrail topraklarını vereceğini vaat ettiğine göre, Yaradan’ın onlara kesinlikle vereceğine inanmaları gerekiyordu. Ancak gördükleri durum, kötülüğün bu ifşasının onlara yukarıdan geldiğine, yani insanın doğasında var olan kötülüğün ifşası olduğuna ve kişinin kötülüğün hükmünden çıkamayacağına ve Yaradan’la Dvekut [bütünleşme] ile ödüllendirilemeyeceğine inanmak zorunda olmalarıydı. Daha doğrusu, bu sadece Yaradan’ın Kendisidir. Yaradan’ın onlara ihsan etme arzusu olan ikinci bir doğa vereceğine ve bununla “süt ve bal akan bir ülke” olarak adlandırılan tüm zevk ve hazzı alacaklarına inanmak zorundaydılar. Böylece, ihsan etme kaplarına sahip olduklarında, Tzimtzum [kısıtlama] ve gizlilik üzerlerinden kalkar ve yaratılışın amacında olan haz ve zevkle ödüllendirilirler. O zaman, burası “süt ve bal akan bir ülke” olur.
Dolayısıyla bu düşüşler, kötülüğü ifşa etmek için gereklidir, böylece daha sonra sadece Yaradan’ın yardım edebileceğini bileceklerdir. O’nun yardımı özellikle tam bir eksiklik üzerine gelir, çünkü ancak o zaman tam yardım gelebilir. Bu, eğer kötülük tamamen açığa çıkmasaydı, tam bir eksiklik olmayacağı anlamına gelir. Dolayısıyla, önce kötülüğün ifşa olduğunu görmeliyiz.
Akabinde, “Yaradan’ın yardımı” denilen doyum gelir ve kişinin eksikliğini giderir. Bu, “Kli olmadan ışık olmaz” kuralını takip eder. Neden bu kadar uzun süre beklememiz gerektiğini sorabiliriz. Yani, birçok yükseliş ve birçok düşüş vardır, ancak kötülük bir anda ortaya çıkabilirdi. Cevap şudur ki, eğer kötülük tam olarak ortaya çıksaydı, hiç kimse çalışmaya başlayamazdı, zira kötülük galip gelir ve seçim için yer olmazdı. Bu nedenle kötülük, kişinin çalışmasında artırdığı iyiliğin seviyesine göre ortaya çıkar.
Yukarıdakilere göre, sorduğumuz soruyu yorumlamalıyız, Rabbi Zira’nın “Ve onun giysilerinin kokusunu aldı ve onu kutsadı” ayetini yorumlaması ne anlama geliyor? “Buna Begadav [giysileri] demeyin, Bogdav [hainleri] deyin, çünkü onların arasındaki hainlerin bile bir kokusu vardır” der.
Bunu, Yakup bütünlükle ödüllendirildiği için, yani tüm düşüşlerden bütünlüğe ulaştığı için yukarıdan yardımın gelebileceği şeklinde yorumlamalıyız, zira tüm kötülükler onda ifşa olmuştur. Buradan, ihanetler olan düşüşlerin “günahlar” olarak adlandırıldığı sonucu çıkar. Işık onların içinden göründüğünde, artık günahların sevap haline geldiğini, eğer düşüşler olmasaydı, bütünlüğe ulaşamayacağımızı görürüz. Bu nedenle Rabbi Zira, giysilerinin kokmasının, tamamlanmış olmasından, yani ihanetlerin de ıslah edilmiş olmasından kaynaklandığı yorumunu yapar. Bundan da ihanetlerin de erdemler kadar güzel koktuğu sonucu çıkar, çünkü onda her şey ıslah olmuştur. Bu yüzden “hainlerinin kokusu” diyor.
Bu yüzden, kişi yükseliş halindeyken, “karanlığın içindeki ışığın avantajı gibi” yazıldığı üzere, ışık ve karanlık arasındaki farkı bilmek için düşüş sırasındaki kendi halinden öğrenmelidir. Bununla birlikte, çoğunlukla kişi karanlık zamanını hatırlamak istemez, çünkü bu ona acı verir ve insanlar sebepsiz yere acı çekmek istemez. Aksine, kişi içinde bulunduğu yükseliş halinin tadını çıkarmak ister.
Ancak kişi bilmelidir ki, yükseliş halindeyken düşüşleri göz önünde bulundurursa, bundan kendisine fayda sağlayacak iki şey öğrenecek ve bu nedenle düşüşlerden sebepsiz yere acı çekmeyecektir: 1) Kişi kendisini düşmekten mümkün olduğunca nasıl koruyacağını bilmelidir. 2) “Karanlığın içinden gelen ışığın avantajı gibi.” O zaman, yükseliş durumundan daha fazla canlılığa ve neşeye sahip olacak ve Yaradan’a kendisini O’na yaklaştırdığı için şükredebilecektir. Bu demektir ki, kişi artık Yaradan’ın hizmetkârı olmanın değerli olduğunu anladığı bir durumda olmaktan dolayı iyi bir hisse sahiptir, zira artık Kral’ın yüceliğini ve önemini hissetmektedir.
Ancak düşüş sırasında bunun tam tersi olur. Beden kişiye şunu sorar: “O’nun huzurunda iptal olmayı istemekten ve kendini tüm bu dünyadan iptal etmekten ve sadece Yaradan’a nasıl memnuniyet getireceğinle ilgilenmekten ne elde edeceksin?” Kişi her iki uç noktayı da göz önünde bulundurduğunda, aralarındaki farkları görür. Bu durumda yükseliş hakkında düşündüğünden daha farklı bir öneme sahip olan değerlere kavuşur. Dolayısıyla, kişi düşüşe baktığında, yükseliş, düşüşe bakmaksızın hissettiğinden daha yüksek bir seviyeye yükselir.
Sonuç olarak, düşüşler sırasındaki ihanet zamanlarını düşündüğünde, tüm düşüşler tatlanır ve Yaradan’ın kutsamasıyla dolar, zira bunlar bir yükselişe sebep olmaktadır. Dolayısıyla, kişi çalışmayı tamamladığında, her şey erdemler olarak ıslah edilir. “Ve dedi ki, ‘Oğlumun kokusu, Efendimizin kutsadığı bir tarlanın kokusu gibidir'” dediği şeyin anlamı budur. Bunun anlamı şudur: Oğlumun ihanetlerinin kokusu, “Efendimizin kutsadığı bir tarla” olarak adlandırılan Malhut’un kokusu gibidir. Yani, kişi zaten Yaradan’dan tüm zevk ve haz ihsanlarını almıştır.
Buna göre, “Ve Efendi ona dedi ki, ‘Senin rahminde iki ulus var ve iki halk senin karnından ayrılacak ve bir ulus diğerinden daha güçlü olacak'” sözlerini yorumlamalıyız. RAŞİ “‘İki ulus’ ifadesini ‘Malhut’tan başka ulus yoktur’ şeklinde yorumlar. ‘Ayrılacak’, biri kötülüğüne ve diğeri bütünlüğüne. ‘Bir ulus diğerinden daha güçlü olacak’, yücelikte aynı olmayacaklar; biri yükseldiğinde diğeri düşecek.”
RAŞİ’nin yorumunun bize ne kattığını anlamalıyız. Burada yazı, Yaradan’la Dvekut’u edinmek istediğimizde çalışmanın düzenini getirir. “Malhut’tan başka ulus yoktur” derken “ulus” der. Demek ki, kişi Malhut’ta iki anlayış olduğunu bilmelidir: 1) yaşlı ve aptal bir kral, 2) tüm kralların Kralı.
Kötü eğilim yaşlı ve aptal krala aittir, ama aynı zamanda onda tüm kralların Kralı’na ait olan iyi eğilim de vardır. Bu nedenle, “Biri kötülüğüne, öbürü bütünlüğüne göre ayrılacak” der. ‘Bir ulus diğerinden daha güçlü olacak’, büyüklükte aynı olmayacaklar; biri yükseldiğinde diğeri düşecek.” Bu, her birinin diğerinin üstesinden gelmek istediği yükseliş ve düşüşlerle ilgilidir, yani her biri özellikle kavga ederek büyür, “Kim dostundan daha büyükse, onun eğilimi de ondan daha büyüktür” denildiği gibi.
Buna “Bir ulus diğerinden daha güçlü olacak” denir, yani her ikisi de büyür ve her biri diğeri aracılığıyla büyür. Başka bir deyişle, yaşlı ve aptal kralın gücü, iyi eğilimlerin yükselişiyle artar. Bilgelerimizin dediği gibi, “Erdemli için kötü eğilim yüksek bir dağ gibi görünür,” çünkü onun birçok yükselişi vardır ve çoğul olarak “erdemliler” olarak adlandırılır. Demek ki, çalışmada, bir kişiden bahsederken, o küçük bir dünyadır, bir kişide birçok erdem vardır, yani birçok yükseliş vardır. Onlar kötülüğün üstesinden gelerek ortaya çıkarlar. “Bir kişide birçok kötü” ile ilgili olarak, buna “birçok düşüş” denir, çünkü her düşüşte kişi kötüleşmektedir. Her biri diğeri aracılığıyla büyür. “Bir ulus diğerinden daha güçlü olacaktır” ifadesinin anlamı budur.
Öte yandan, Yaradan’la Dvekut’u yani ihsan etme arzusunu edinme yolunda yürümeyenler “kötü” olarak adlandırılırlar çünkü onlar her şeyi Yaradan rızası için yapabilecekleri bir yolda değil, daha ziyade kendi çıkarları için yaptıkları bir yolda yürümektedirler.
Ancak burada “kötü” farklı bir anlayış, tamamen farklı bir yorumdur. Yani, ortada erdemli yoktur, ama onların tüm eylemleri kötüdür, yani Yaradan’ın rızası için değil, kendi çıkarları içindir.
Çalışmada onlara “kötü” denir, ama Tora ve Mitzvot’u gözlemleyen genel halk nezdinde onlara “erdemli” denir. Onlara sadece niyet açısından, ‘kötü’ denir, çalışma açısından, sadece kendi iyilikleri için değil, Yaradan’ın rızası için çalışırlar. Ve aralarında bir “erdemli ” niteliği olmadığından, kötülükleri bir ek almaz, çünkü sadece arada bir erdemli varsa, yani bir yükseliş varsa, kişi sadece ihsan etmek için çalışmak istediğinde, o zaman kötü onu derecesinden düşürebilmek için daha fazla kötülük almalıdır.
Bu nedenle, “Günahkârlara kötülük saç teli gibi görünür” ve kötülük onlarda büyümez. Bunun yerine, “Günah işledi ve tekrarladı mı? Sanki ona izin verilmiş gibi olur.” Başka bir deyişle, kişi kötülüğü hissetmez. Bu, bilgelerimizin dediği gibi, “Ve bir ulus diğerinden daha güçlü olacaktır.” RAŞİ’nin yorumladığı gibi, “Büyüklükte aynı olmayacaklar; biri yükseldiğinde, diğeri düşecek.”
Ama nasıl olur da biri yükselirken diğeri düşer? Her seferinde, bir diğeri bir ilave alır. İyi yukarıdan bir yükseliş aldığında kötü düşer ve kötü yukarıdan bir kötülük aldığında iyi düşer. Bu düşüşlerin üzerine düşüşlerin sırasıdır, ta ki insanın içindeki tüm kötülükler her seferinde iyiliği alan bir kişi tarafından özellikle ifşa edilene kadar, ki buna “yükselişler” denir. “Ve bir ulus diğerinden daha güçlü olacaktır” ifadesinin anlamı budur. Bu nedenle, kişi düşüşlerden endişe duymamalıdır. Bunun yerine, her seferinde Yaradan’dan kendisini O’na yaklaştırmasını istemelidir.
Yukarıdakilere göre, “Şimdiye kadar, iyiliğin bize yardım etti ve merhametin bizi terk etmedi, Tanrımız Efendimiz” diye yorumlamalıyız. Kişinin şu anda hangi koşulda olduğunu ve sanki şu anda zevk ve haz içindeymiş gibi yeni bir şey söylemeye geldiği önceki koşulunun ne olduğunu sormalıyız. Görünen o ki, iyi bir koşulda değildi, ama mutlu olmadığı bir koşuldaydı ve şimdi bunun farkına vardı, dolayısıyla hissettiklerimiz yukarıdan, merhamet tarafından gelen yardımlardı. Kişi, bunları merhamet olarak hissetmemiş olsa da, artık o zaman da bizim kötü olarak hissettiğimiz duygularının iyilik tarafından geldiğini görmektedir. “Ve Senin merhametlerin bizi terk etmedi” demek, o zaman da İlahi Takdir’in merhametten yana olduğu ve yargıdan yana olmadığı anlamına gelir.
Bunun nasıl böyle olduğunu anlamalıyız, yani kötü koşulun da merhamet olduğunu söylemeliyiz. Mesele şu ki, Kli olmadan ışık olmaz, çünkü bir kişiye ihtiyacı yoksa bir şey verilemez. Bu, aç değilse yemek yiyemeyen bir kişinin durumuna benzer. Bu nedenle, kişi Yaradan’la Dvekut’a ulaşmak için Yaradan’ın yolunda yürümeye başladığında, Yaradan’dan yardım alamaz, çünkü normalde kişi o şeyi kendi başına edinemediği sürece birinden yardım istemez.
Bu nedenle, kişi tek başına ihsan etmek için çalışmaya gelebileceğini düşündüğünde, Yaradan’dan kendisine yardım etmesini istemez. Böylece, kişi Yaradan’ın rızası için çalışmaya başladığında ve her seferinde ihsan etmek için çalışma derecesini edinmekten aciz olduğunu gördüğünde, Yaradan’ın yardımına muhtaç hale gelir. Bunu takiben, yaşadığı tüm düşüşler, bazen umutsuzluğa kapıldığı ve “başlangıcı düşünmeye” başladığı ve mücadeleden kaçmak istediği noktaya gelir ve kesinlikle bu koşullara “kötü koşullar” denir ve kişi “kötü” bir durumdadır. Ama daha sonra, Kli’nin eksikliğini giderdiğinde, Kli’sinin eksikliklerle dolu olduğunu gördüğünde, Yaradan ona ikinci bir doğa olan ihsan etme arzusu olan yardımı verir. O zaman, şu ana kadar hissettiği birçok düşüşün sebebinin, buna uygun olmaması olduğunu düşünür ve bu yüzden düşüşlerden dolayı acı çeker, oysa şimdi bunun da Yaradan’dan gelen bir yardım olduğunu görmektedir.
“Şimdiye kadar, Senin iyiliğin bize yardım etti” ifadesinin anlamı budur ve “ve Senin merhametlerin bizi terk etmedi” diye yazıldığı gibi, bunların hepsi merhamettir.